Tri thức bản địa là gì? Các nghiên cứu về Tri thức bản địa

Định nghĩa tri thức bản địa

Tri thức bản địa (Indigenous Knowledge – IK) là hệ thống kiến thức được tích lũy và truyền lại qua nhiều thế hệ bởi các cộng đồng dân cư sinh sống lâu dài trên một vùng lãnh thổ cụ thể. Khác với các hệ thống tri thức phổ quát hoặc hiện đại, tri thức bản địa thường phát triển từ kinh nghiệm thực tế, quan sát trực tiếp môi trường sống và sự tương tác lâu dài với tự nhiên.

Tri thức bản địa không phải là kiến thức tĩnh mà luôn vận động, thích nghi theo thời gian, gắn liền với sinh kế, văn hóa, tín ngưỡng và cấu trúc xã hội của cộng đồng sở hữu nó. Nó bao gồm thông tin, thực hành, kỹ thuật và triết lý sống liên quan đến các lĩnh vực như nông nghiệp, thủy sản, dược liệu, chăn nuôi, khí tượng học, và mô hình tổ chức cộng đồng. Mặc dù thường không được ghi chép chính thức, tri thức bản địa có tính hệ thống và logic nội tại phù hợp với bối cảnh sinh thái – văn hóa nơi nó ra đời.

Các lĩnh vực thường bao hàm trong tri thức bản địa gồm:

• Canh tác và sử dụng đất nông nghiệp theo mùa vụ và địa hình
• Dự báo thời tiết dựa trên sự quan sát sinh thái (động thực vật, mây, gió...)
• Chữa bệnh bằng thảo dược và trị liệu dân gian
• Phong tục tập quán liên quan đến bảo vệ tài nguyên thiên nhiên

Đặc điểm nổi bật của tri thức bản địa

Tri thức bản địa mang tính địa phương cao, nghĩa là nó phát triển trong điều kiện cụ thể về địa lý, sinh thái và xã hội. Những kiến thức này không thể áp dụng rộng rãi ngoài ngữ cảnh gốc mà không có sự điều chỉnh. Đặc điểm này khiến tri thức bản địa trở thành công cụ quý giá cho việc thích ứng với biến đổi khí hậu và điều kiện sống đặc thù của từng khu vực.

Thay vì phân mảnh như nhiều ngành khoa học hiện đại, tri thức bản địa thường tích hợp nhiều lĩnh vực vào một thực hành thống nhất. Ví dụ, nghi lễ trồng lúa của người dân tộc Ê Đê không chỉ là hoạt động tín ngưỡng mà còn là cách phân bố lao động, theo dõi chu kỳ mùa vụ và bảo vệ giống cây trồng.

Tri thức bản địa thường truyền miệng qua nhiều thế hệ thông qua kể chuyện, truyền thuyết, thực hành thực tiễn, và nghi thức cộng đồng. Do không sử dụng văn bản hóa, việc bảo tồn đòi hỏi sự tham gia tích cực của cộng đồng và truyền dạy trực tiếp từ người lớn tuổi cho thế hệ sau.

Một số đặc điểm cốt lõi của tri thức bản địa được tóm tắt trong bảng sau:

Đặc điểm	Mô tả
Địa phương hóa	Gắn liền với vùng sinh thái và xã hội cụ thể
Truyền miệng	Thông qua ngôn ngữ, thực hành, và nghi lễ
Tích hợp đa ngành	Kết hợp kiến thức từ tự nhiên, xã hội, tâm linh
Thực tiễn	Dựa trên trải nghiệm và hiệu quả trong thực tế

So sánh với tri thức khoa học hiện đại

Tri thức bản địa và khoa học hiện đại là hai hệ thống nhận thức khác nhau về thế giới, dựa trên nền tảng triết lý và phương pháp luận riêng biệt. Khoa học hiện đại dựa trên kiểm chứng thực nghiệm, đo lường định lượng, phương pháp thống kê và quy trình công bố qua hệ thống phản biện khoa học. Trong khi đó, tri thức bản địa dựa trên quan sát tự nhiên, truyền thống, và hiệu quả lâu dài qua nhiều thế hệ sống thực tiễn.

Một sự khác biệt quan trọng là cách tiếp cận thực tiễn: khoa học hiện đại thường chia nhỏ vấn đề để nghiên cứu, còn tri thức bản địa có xu hướng nhìn thế giới theo hệ thống tổng thể, nhấn mạnh mối quan hệ giữa các thành phần (con người, đất, cây, linh hồn...). Do vậy, một quyết định trong canh tác không chỉ dựa vào yếu tố kỹ thuật mà còn bao gồm yếu tố văn hóa – xã hội.

Bảng dưới đây so sánh một số điểm cơ bản giữa hai hệ thống tri thức:

Yếu tố	Tri thức bản địa	Khoa học hiện đại
Nguồn gốc	Kinh nghiệm cộng đồng, truyền thống	Phòng thí nghiệm, viện nghiên cứu
Truyền đạt	Truyền miệng, thực hành	Văn bản, dữ liệu định lượng
Kiểm chứng	Thử nghiệm thực tế, hiệu quả xã hội	Thử nghiệm lặp lại, thống kê
Phạm vi áp dụng	Địa phương, đặc thù vùng miền	Toàn cầu, tính phổ quát

Vai trò trong bảo tồn đa dạng sinh học

Các cộng đồng bản địa trên thế giới, chiếm khoảng 5% dân số toàn cầu, đang quản lý hơn 80% diện tích đa dạng sinh học cao nhất trên Trái Đất (theo báo cáo của IPBES 2019). Tri thức bản địa đóng vai trò trung tâm trong việc duy trì sự cân bằng sinh thái, thông qua các quy ước, tín ngưỡng và thực hành truyền thống bảo vệ rừng, nguồn nước, và sinh vật bản địa.

Ví dụ, cộng đồng người Maya ở Trung Mỹ có hệ thống tri thức về xoay vòng canh tác nhằm duy trì độ màu mỡ đất và hạn chế cạn kiệt tài nguyên. Tại Việt Nam, các dân tộc như Dao, H'Mông có luật tục ngăn chặt phá rừng thiêng, giữ gìn loài cây thuốc quý hoặc loài vật linh thiêng theo mùa sinh sản.

Các chiến lược dựa trên tri thức bản địa thường bao gồm:

• Khu vực rừng thiêng được bảo vệ không cho phép săn bắt hoặc khai thác
• Hạn chế khai thác vào mùa sinh sản của động vật
• Sử dụng cây trồng bản địa thay vì giống lai dễ làm nghèo đa dạng sinh học

Hiện nay, nhiều sáng kiến quốc tế như CBD – Công ước về Đa dạng Sinh học đang thúc đẩy việc tích hợp tri thức bản địa vào chiến lược bảo tồn toàn cầu. Điều này giúp tăng cường hiệu quả bảo vệ sinh học mà vẫn tôn trọng quyền lợi của cộng đồng địa phương.

Ứng dụng trong quản lý tài nguyên thiên nhiên

Tri thức bản địa đóng vai trò cốt lõi trong quản lý tài nguyên thiên nhiên bền vững tại nhiều vùng sinh thái. Các cộng đồng bản địa thường phát triển những hệ thống phân bổ tài nguyên dựa trên lịch mùa vụ, dấu hiệu sinh thái, và kinh nghiệm truyền đời. Thay vì khai thác theo nhu cầu thị trường, họ điều chỉnh hoạt động canh tác, săn bắt, thu hái theo khả năng tái tạo của môi trường.

Một ví dụ nổi bật là mô hình ruộng bậc thang vùng núi phía Bắc Việt Nam. Hệ thống này không chỉ giúp kiểm soát xói mòn, duy trì độ ẩm và ngăn ngừa lũ lụt, mà còn thể hiện sự hiểu biết sâu sắc về thủy văn và cơ học đất. Bên cạnh đó, kỹ thuật “rẫy luân canh” ở các tộc người vùng cao Đông Nam Á cũng là một hình thức canh tác thông minh để hồi phục đất mà không phụ thuộc vào hóa chất.

Những hình thức quản lý tài nguyên theo tri thức bản địa thường bao gồm:

• Phân chia khu vực khai thác theo độ nhạy sinh thái (rừng thiêng, khu vực sinh sản)
• Luân canh, nghỉ đất có chu kỳ
• Quy định cộng đồng về thời gian và công cụ khai thác
• Nghi lễ và luật tục răn đe hành vi gây tổn hại đến tự nhiên

Các mô hình này đang được nhiều tổ chức nghiên cứu phát triển áp dụng theo hướng đồng quản lý (co-management) kết hợp giữa nhà nước, nhà khoa học và cộng đồng bản địa. Tham khảo thêm tại IUCN – Co-management of Natural Resources.

Đóng góp trong y học cổ truyền

Tri thức bản địa là nền tảng của nhiều hệ thống y học cổ truyền, đặc biệt trong việc sử dụng thực vật, khoáng chất và kỹ thuật chữa bệnh không xâm lấn. Các cộng đồng bản địa có khả năng phân biệt và ứng dụng hàng trăm loại cây thuốc trong điều trị các bệnh thường gặp như nhiễm trùng, tiêu hóa, hô hấp, da liễu và thậm chí là bệnh mãn tính.

Theo một nghiên cứu của Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, hơn 70% thuốc tân dược hiện đại có nguồn gốc hoặc cảm hứng từ thảo dược bản địa. Tuy nhiên, tri thức này đang đứng trước nguy cơ bị khai thác thương mại mà không có sự chia sẻ lợi ích công bằng với cộng đồng sở hữu gốc.

Bảng dưới đây liệt kê một số cây thuốc phổ biến trong y học bản địa:

Tên cây	Vùng phân bố	Công dụng bản địa
Ngải cứu (Artemisia vulgaris)	Việt Nam, Trung Quốc	Điều hòa kinh nguyệt, cầm máu
Trầu không (Piper betle)	Đông Nam Á	Kháng khuẩn, chữa đau răng, viêm nhiễm
Quế rừng (Cinnamomum spp.)	Rừng nhiệt đới	Chống viêm, tiêu hóa, tăng tuần hoàn

Vấn đề đặt ra là cần thiết lập khung pháp lý rõ ràng về quyền sở hữu tri thức và chia sẻ lợi ích (access and benefit-sharing – ABS) trong nghiên cứu y học và thương mại hóa dược liệu. Đây cũng là nội dung cốt lõi của Nghị định thư Nagoya của Công ước CBD.

Tác động của toàn cầu hóa đến tri thức bản địa

Toàn cầu hóa đang làm thay đổi nhanh chóng cách sống, sản xuất và tổ chức xã hội ở các cộng đồng bản địa. Nhiều yếu tố như di cư, đô thị hóa, phổ cập giáo dục hiện đại và sự phổ biến của công nghệ số đã làm suy giảm môi trường văn hóa cần thiết để duy trì tri thức bản địa. Khi thế hệ trẻ rời khỏi cộng đồng hoặc mất hứng thú với tri thức cổ truyền, khả năng truyền thừa bị đứt gãy.

Hệ quả là một số hệ thống tri thức đang dần mai một, không còn được thực hành hoặc bị thay thế bởi kiến thức thị trường hoặc khoa học hiện đại. Ví dụ, phương pháp dự báo thời tiết qua hành vi động vật từng rất phổ biến trong nông nghiệp truyền thống nay bị bỏ quên vì điện thoại thông minh và app thời tiết.

Để ứng phó, nhiều sáng kiến đang triển khai việc số hóa, lưu trữ và phục hồi tri thức bản địa qua các hình thức:

• Ghi hình tư liệu và phỏng vấn người cao tuổi
• Xây dựng cơ sở dữ liệu tri thức bản địa có kiểm soát truy cập
• Đưa tri thức bản địa vào chương trình giáo dục địa phương
• Phát triển ứng dụng công nghệ cho cộng đồng tự lưu trữ tri thức

Tham khảo một ví dụ tiêu biểu từ UNESCO về số hóa tri thức bản địa.

Chính sách và pháp luật liên quan

Việc bảo vệ tri thức bản địa không thể tách rời khung pháp lý quốc gia và quốc tế. Các văn kiện lớn như UNDRIP – Tuyên ngôn về Quyền của Người Bản Địa của Liên Hợp Quốc đã khẳng định quyền tự quyết, quyền kiểm soát tri thức và tài nguyên truyền thống của các cộng đồng bản địa.

Một số quốc gia tiên phong như Úc, Bolivia và Canada đã ban hành luật đặc thù để bảo vệ quyền tiếp cận và kiểm soát tri thức bản địa, trong đó bao gồm:

• Luật cho phép cộng đồng được từ chối hoặc giới hạn sử dụng tri thức truyền thống cho mục đích thương mại
• Các thỏa thuận chia sẻ lợi ích bắt buộc trong nghiên cứu khoa học
• Cơ chế tư pháp đặc thù để xử lý tranh chấp về sử dụng sai mục đích

Tại Việt Nam, các quy định liên quan đến tri thức bản địa hiện được tích hợp trong Luật Đa dạng Sinh học (2008), Luật Dược (2016), và một số chính sách bảo tồn văn hóa dân tộc thiểu số. Tuy nhiên, việc thực thi vẫn còn hạn chế do thiếu cơ chế cụ thể về nhận diện, đăng ký và bảo hộ.

Tiềm năng tích hợp với nghiên cứu khoa học

Thay vì xem tri thức bản địa là "phi khoa học", nhiều học giả hiện đại đang thúc đẩy cách tiếp cận tích hợp giữa khoa học hiện đại và hiểu biết bản địa. Các lĩnh vực đặc biệt phù hợp cho sự kết hợp này bao gồm sinh thái học, y học, nông nghiệp, quản lý rủi ro thiên tai và khí tượng học.

Điều kiện tiên quyết để tích hợp thành công là sự đồng thuận từ cộng đồng bản địa, quyền được thông tin đầy đủ, và cơ chế chia sẻ lợi ích công bằng. Các nhà nghiên cứu cũng cần được đào tạo về phương pháp tiếp cận nhạy cảm văn hóa, tránh tiếp cận đơn thuần khai thác thông tin.

Ví dụ, trong mô hình dự báo thời tiết và quản lý thiên tai, kết hợp dữ liệu vệ tinh với quan sát từ cộng đồng (như hành vi côn trùng, màu mây, hướng gió) giúp tăng độ chính xác và mức độ tin cậy cho người dân. Một số chương trình hợp tác điển hình có thể kể đến:

• weADAPT – Integrating Indigenous Knowledge in Climate Adaptation
• FAO Indigenous Peoples Program

Kết luận

Tri thức bản địa là nguồn lực sống động, không chỉ lưu giữ bản sắc văn hóa mà còn cung cấp giải pháp thiết thực cho các thách thức môi trường, y tế và phát triển hiện nay. Để phát huy giá trị này, cần có sự tôn trọng, đồng hành và hỗ trợ từ hệ thống pháp luật, giới nghiên cứu và xã hội rộng lớn. Việc bảo vệ tri thức bản địa không chỉ là bảo tồn di sản, mà còn là đầu tư cho tương lai bền vững.